ยํ วุตฺตํ โหตีติ ‘‘เอเตสุ ปนา’’ติอาทินา อฏฺฐกถาวจเนน ยํ อตฺถชาตํ วุตฺตํ โหติฯ ตํ ทสฺเสนฺโตติ ตํ นิทฺธาเรตฺวา ทสฺเสนฺโตฯ ‘‘ปุพฺพโยคาธิคมา’’ติ วตฺวา ‘‘ทฺเวปี’’ติ วจนํ อธิคมสหิโตเยว ปุพฺพโยโค ปเภทสฺส พลวปจฺจโย, น เกวโลติ ทสฺสนตฺถํฯ เตน วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘ทฺเวปิ เอกโต หุตฺวา’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 718)ฯ ‘‘ทฺเวปิ วิสทการณา’’ติ วุตฺเต ปุพฺพโยคสฺสาปิ วิสทการณตฺตํ ลพฺภเตวาติ อาห ‘‘ทฺเวปิ วิสทการณาติ…เป.… วุตฺต’’นฺติฯ
สงฺคหวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
2. สจฺจวาราทิวณฺณนา
[719] กาลตฺตเยปีติ อตีตาทีสุ ตีสุปิ กาเลสุฯ เหตุผลธมฺมา เหตูนํ ผลภูตา ธมฺมา, ปจฺจยนิพฺพตฺตาติ อตฺโถฯ เตสญฺจ เหตุธมฺมาติ เตสํ เหตุผลานํ ปจฺจยนิพฺพตฺตานํ เหตุภูตา ธมฺมา ‘‘ธมฺมา’’ติ วุตฺตาติ โยชนาฯ วิเนยฺยวเสนาติ ตถาวิเนตพฺพปุคฺคลชฺฌาสยวเสนฯ อุปฺปนฺนา สมุปฺปนฺนาติอาทิ น วุตฺตนฺติ อุปฺปนฺนา สมุปฺปนฺนา อุฏฺฐิตา สมุฏฺฐิตา ปจฺจุปฺปนฺนาติอาทิ น วุตฺตํ เอกนฺตปจฺจุปฺปนฺนสฺเสว สงฺคาหกตฺตาฯ ตํนิพฺพตฺตกาติ เตสํ อตฺถภาเวน วุตฺตานํ นิปฺผาทกาฯ ธมฺมาติ วุตฺตา ธมฺมภาเวน กถิตาฯ
สจฺจวาราทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
2. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา
[725] สามญฺเญน วตฺวา วิเสเสน อวุตฺตตฺตาติ ‘‘เตสํ วิปาเก’’ติ ยถาวุตฺตกุสลวิปากตาทิสามญฺเญน วตฺวา สเหตุกาเหตุกาทิวิเสเสน อวุตฺตตฺตา, สรูเปน นิทฺธาเรตฺวา อวุตฺตตฺตาติ อตฺโถฯ อวิปากตฺตาติ อวิปากธมฺมตฺตาฯ ยทิ เอวนฺติ ปจฺจยภาวโต ลพฺภมาโนปิ ธมฺมภาโว อวิปากธมฺมตาย กิริยานํ ยทิ น วุตฺโต, เอวํ สติฯ สติปิ ปจฺจยุปฺปนฺนภาเว อวิปากภาวโต อตฺถภาโวปิ น วตฺตพฺโพฯ เตนาห ‘‘วิปากา น โหนฺตีติ อตฺถภาโว จ น วตฺตพฺโพ’’ติฯ เอวญฺเจติ ยทิ ปจฺจยุปฺปนฺนตฺตา กิริยานํ อตฺถภาโว วุตฺโตฯ
นปฺปฏิสิทฺโธ อิจฺฉิโตวาติ อตฺโถฯ ยทิ เอวํ กสฺมา น วุตฺโตติ อาห ‘‘วิปากสฺส ปนา’’ติอาทิฯ เตสนฺติ กุสลากุสลานํ, วิปากกิริยธมฺมานญฺจฯ อตฺถธมฺมตาติ วุตฺตนเยน ลพฺภมาโนปิ ยถากฺกมํ อตฺถภาโว, ธมฺมภาโว จ น วุตฺโตฯ ปจฺจยภาวํ สตฺติวิเสสํ สนิปฺผาเทตพฺพตนฺติ ปทตฺตเยนาปิ วิปากธมฺมตเมวาหฯ สา หิ วิปากานํ เหตุภาวโต ปจฺจยภาโว, ตทุปฺปาทนสมตฺถตาย สตฺติวิเสโส, เตหิ สคพฺภา วิย โหตีติ ‘‘สนิปฺผาเทตพฺพตา’’ติ จ วุจฺจติฯ ตํ ปสฺสนฺตี นิปฺผาทกวิเสสาปิ นิปฺผาเทตพฺพาเปกฺขา โหติ ธมฺมปฏิสมฺภิทาฯ ตํสมฺพนฺเธนาติ นิปฺผาเทตพฺพสมฺพนฺเธนฯ ธมฺมปฏิสมฺภิทํ วทนฺเตน อตฺถปฏิสมฺภิทาปิ วุตฺตาฯ
สภาวธมฺเม ปญฺญตฺติ สภาวปญฺญตฺตีติ อาห ‘‘น สตฺตาทิปญฺญตฺติยา’’ติฯ สภาเวน, นิรุตฺติเยว วา สภาวปญฺญตฺตีติ วุตฺตาติ อาห ‘‘อวิปรีตปญฺญตฺติยา วา’’ติฯ
[746] โวหารภูมิํ, อธิคมภูมิญฺจ เอกชฺฌํ กตฺวา อาห ‘‘กามาวจรา, โลกุตฺตรา จ ภูมิ ภูมี’’ติฯ จิตฺตุปฺปาทา วา ปวตฺติฏฺฐานภาวโต ภูมิฯ
อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
3. ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา
[747] สพฺพญาณารมฺมณตายาติ ปฏิสมฺภิทาปฏิสมฺภิทาญาณารมฺมณตายฯ ‘‘สุตฺตนฺตภาชนีเย ปน…เป.… สิยา’’ติ อิทํ อภิธมฺมภาชนีเยน วิรุชฺฌติ, ตสฺส วา สาวเสสเทสนตา อาปชฺชตีติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘อภิธมฺมภาชนีเย’’ติอาทิฯ นิรวเสสกถนนฺติ อเสเสตฺวา กถนํฯ เตน จิตฺตุปฺปาทสงฺคหิเต อตฺเถ อเสเสตฺวา เทสนา อิธ อภิธมฺมภาชนียสฺส ภาโร, น สพฺพเญยฺยธมฺเมติ ทสฺเสติฯ ยถาทสฺสิตวิสยวจนวเสนาติ ทสฺสิตปฺปการวิสยสฺส กถนวเสน, ธมฺมตฺถวเสน ทสฺสิเต ตํตํจิตฺตุปฺปาเท ตตฺถ ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเปน ญาณสฺส กถนวเสนาติ อตฺโถฯ อญฺญารมฺมณตํ น ปฏิเสเธติ อตปฺปรภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ น นิรวเสเสน กถนํ อจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนสฺส วิสยสฺส อกถิตตฺตาฯ